روزنامه نگار

بهره وري آبياري در کشاورزي ايران کمتر از ۴۰درصد است. بنابراين اصلاح بهره وري از آب را بايد از مزرعه آغاز کنيم. «بهره وري آب» و «امنيت غذايي» ۲محور مهم و اساسي در کشاورزي کشور است که وقوع خشکسالي ها و کمبود نزولات جوي لزوم آن ها را اجتناب ناپذير کرده است.اما آيا راهي براي مصرف بهينه آب در بخش کشاورزي که ۹۲ تا ۹۴درصد آب استحصالي را به خود اختصاص داده است وجود دارد؟  چطور مي شود بهره وري آبياري را در اين کشور داراي اقليم خشک به ۸۰ تا ۸۵درصد رساند؟

سال هاست که مسئولان به فکر ساماندهي بهره وري آب در بخش کشاورزي افتاده اند و در اين راه اجراي پروژه هاي آبياري نوين و تجهيز مزارع به سيستم آبياري تحت فشار و باراني و به کار گيري سيستم آبياري قطره اي در باغ ها ترويج شده و در بسياري از نقاط کشور به مرحله اجرا درآمده است.

بخش کشاورزي بزرگ ترين مصرف کننده آب در کشور است. کارشناسان بخش کشاورزي بر اين عقيده اند که مديريت منابع آب کشور در شرايط فعلي مديريت مناسبي نيست و اين مهم سبب شده است که طي سال هاي اخير شاهد کاهش منابع آب هاي زيرزميني و نيز کاهش سطح زير کشت کشاورزي در برخي مناطق باشيم.

«فشائي» کارشناس شرکت مهندسي مشاور آب کاوان آبانگاه با اشاره به بحراني بودن شرايط دشت هاي کشور و بالابودن مصرف آب در بخش کشاورزي ايران نسبت به ميانگين جهاني مي گويد: يکي از راه هاي کاهش مصرف آب به خصوص در بخش کشاورزي که متاسفانه بيش از ۸۰درصد اتلاف منابع آب را شاهد هستيم استفاده نکردن از فناوري هاي پيشرفته آبياري در اين بخش است بنابراين لزوم بازنگري جدي در مصرف آب بخش کشاورزي به شدت احساس مي شود. وي با تاکيد بر ضرورت معرفي چالش ناشي از سياست هاي نادرست مصرف آب در بخش کشاورزي مي گويد: راهکارهاي فني و مديريتي اصلاح رويه هاي مصرف و مديريت منابع آب در بخش مذکور وجود دارد و با توجه به شرايط اقليمي کشور به نظر مي رسد نجات آب کشاورزي نيازمند حضور همگاني و يک عزم ملي است.

با اين حال دکتر «داوري» از مدرسان دانشگاه فردوسي مشهد اجراي پروژه هاي مرتبط با تغيير سيستم و نحوه آبياري در مزارع و باغ ها را راهکار اساسي در مديريت آب بخش کشاورزي ارزيابي مي کند و مي گويد: متاسفانه در حال حاضر به دليل خرده مالک بودن کشاورزان و ۲معضل جدي کوچک بودن مزارع و باغ ها و کم سوادي فعالان اين بخش آبياري در مزارع و باغ ها به صورت غرقابي و نادرست انجام مي شود که علاوه بر هدررفت آب سبب تاثيرات سوء بر کشت و کار کشاورزي نيز مي شود.

وي فرسايش، شور و قليايي شدن خاک، غرقابي يا باتلاقي شدن زمين هاي کشاورزي و تخريب مزارع حاصل خيز را از جمله عوارض آبياري هاي غيراصولي و غيرعلمي مي داند و مدعي است: هدررفت آب در ايران بيش از ميانگين جهاني است و از اساسي ترين روش هاي اصلاح الگوي مصرف در بخش کشاورزي مي توان به اجراي روش هاي به زراعي، به نژادي، انتخاب الگوي کشت متناسب با شرايط اقليمي و مهم تر از همه تغيير روش هاي آبياري و مکانيزه کردن مزارع اشاره کرد.

اين مدرس دانشگاه مي افزايد: در بسياري از مناطق کشور روش آبياري، آبياري ثقلي و يا غرقابي است که مزارع معمولا به صورت نواري، کرتي، نشتي و يا جوي و پشته آبياري مي شود و به نظر مي رسد که مسئولان بايد با جديت بيشتري به سمت ترويج روش هاي نوين آبياري و گسترش آن حرکت کنند.

با توجه به کاهش نزولات آسماني و پايين آمدن حجم آب، استفاده بهينه از منابع آبي به يک ضرورت اجتناب ناپذير در مصرف آب کشاورزي مبدل شده است.

کارشناسان بخش کشاورزي با تاکيد بر ضرورت استفاده از راهکارهاي علمي و کاربردي در مديريت و استفاده بهينه از منابع آب، استفاده بيشتر از سامانه هاي آبياري تحت فشار و کشت محصولات کشاورزي استراتژيک با نياز آبي کمتر و ارزش افزوده بيشتر براي کشاورزان را از ديگر راهکارها در مديريت و استفاده بهينه از منابع آب دانسته اند.

مدير منابع آب مهاباد حفظ پايداري منابع آب را از اهداف نظام هاي مديريت منابع آب عنوان کرد و افزود: مصرف سنتي منابع آب در بخش کشاورزي اين شهرستان و نحوه مديريت منابع آب در بخش هاي مختلف، مهمترين چالش اقتصادي مديريت اين منابع است.

مسعود محمدزاده گفت: با توجه به روند کاهش بارندگي ها و به تبع آن کاهش حجم ذخاير آب در سد مهاباد، تداوم خشکسالي و مشکل جدي کمبود آب در اين شهرستان، مصرف آب در بخش کشاورزي بايد اصلاح شود.

وي افزود: روند خشکسالي و کاهش ذخاير آب استان به گونه اي است که در سال هاي آينده نيز با اين مشکل و پيامدهاي آن مواجه خواهيم بود، از اين رو اصلاح شيوه هاي آبياري قديمي و استفاده از شيوه هاي جديد مي تواند در اين زمينه بسيار مفيد باشد.

مدير جهاد کشاورزي مهاباد نيز مي گويد: در بسياري از زمين هاي کشاورزي و باغ هاي اين شهرستان هنوز با شيوه هاي سنتي مانند غرقابي، آبياري مي شوند که اين مساله مهمترين علت هدررفت آب در بخش کشاورزي اين شهرستان به شمار مي رود.

محمد دمکري گفت: با اجراي شيوه هاي نوين آبياري علاوه بر جلوگيري از هدررفت آب از فرسايش خاک و شوري خاک و آب هم جلوگيري مي شود.

وي گفت: در بخش باغات نيز با اقدامات انجام شده از سوي اين مديريت استقبال باغداران در استفاده از شيوه آبياري قطره اي در سطح اين شهرستان در سال هاي اخير افزايش و به بيش از 600 هکتار رسيده است.

مسئول واحد آب و خاک جهاد کشاورزي مهاباد مي گويد: افزايش بازده آبياري يکي از گامهاي اساسي در توسعه کشاورزي و افزايش بهره وري از منابع آب و خاک به حساب مي آيد و در افزايش توليدات کشاورزي نقش تعيين کننده اي دارد.

عبدالرحمان اسماعيل زاده گفت: تحقيقات نشان مي دهد با افزايش 15 درصدي راندمان آب در حوزه کشاورزي به رغم محدوديت آب مي توان محصولات را همچون گذشته توليد کرد.

وي اجراي سيستم آبياري تحت فشار به ميزان 44 درصد، اجراي 10 درصدي شبکه هاي فرعي، انتقال آب با لوله به ميزان 15 درصد و پوشش انهار سنتي در سطح 10 درصد از اراضي کشاورزي را از راهکارهاي افزايش راندمان آب عنوان کرد .

«رهنما» يکي از فعالان اجراي طرح هاي آبياري تحت فشار در استان خراسان رضوي نيز نتايج اجراي پروژه هاي مرتبط با آبياري تحت فشار را در مزارع و باغ ها مثبت ارزيابي مي کند و مي گويد: اجراي اين سيستم ها در مزارع و باغ ها علاوه بر بالا بردن بهره وري و توليد سبب کاهش چشمگير هزينه هاي توليد شده است.

وي با اشاره به حمايت هاي بسيار خوب دولت از توسعه طرح هاي آبياري نوين و مديريت آب در مزارع مي گويد: با توجه به اجراي قانون هدفمندي يارانه ها حرکت کشاورزان به سوي تحقق آبياري نوين و مکانيزه در مزارع يک ضرورت است و به نظر مي رسد بايد حمايت هاي معنوي و ترويجي هم از اين موضوع بيشتر شود.

اين محقق و مخترع که موفق به ساخت دستگاه مديريت و کنترل هوشمند سيستم هاي کشاورزي از راه دور با استفاده از تلفن همراه شده است مي گويد: ارزيابي اقتصادي استفاده از اين دستگاه و سيستم هاي آبياري کشاورزي اعم از باراني، سنترپيوست و قطره اي نشان مي دهد که کل هزينه ها در سال اول مستهلک شده و خسارت هاي مرتبط با بارندگي ها و بادهاي موسمي نيز به حداقل رسيده است.

وي بر ضرورت آشتي کشاورزان با کشاورزي پيشرفته تاکيد مي کند و مي افزايد: متاسفانه چون اغلب بهره برداران بخش کشاورزي کم سوادند تمايلي به تغيير ديدگاه ها و شيوه هاي سنتي ندارند و مسئولان بايد فکري براي اين موضوع بکنند. مروجان کشاورزي بايد با حضور در مزارع و تبيين شرايط و توصيه کشاورزان آن ها را نسبت به لزوم اصلاح الگوي مصرف آگاه کنند.

اما در کنار حمايت هاي دولت و يارانه هاي اختصاص يافته براي ترويج سيستم هاي آبياري نوين به نظر مي رسد برخي موانع و دست اندازها، متقاضيان اجراي اين طرح ها را ناراضي کرده است در حالي که يکي از دست اندرکاران اجراي سيستم هاي آبياري تحت فشار از هفت خان طي مراحل اخذ تسهيلات و اجراي اين طرح ها خبر مي دهد مطلع مي شويم برخي نيز عطاي اجراي اين طرح را به دليل سخت گيري و تعلل مسئولان به لقاي آن بخشيده اند.

انتظار ۱۸ماهه يک متقاضي براي دريافت کمک و تسهيلات دولتي و سرانجام دلسرد شدن از اين اقدام نمونه اي است که اين فعال به ما معرفي کرد.

يکي ديگر از متقاضيان اجراي پروژه آبياري تحت فشار نيز به ما مي گويد: مطلع شدم که جهاد کشاورزي براي اجراي طرح آبياري قطره اي تسهيلات اعطا مي کند لذا براي اجراي طرح در يک باغ ۴هکتاري که با کم آبي شديد مواجه است تقاضاي خود را به جهاد کشاورزي ارائه کردم و آقايان با اعزام کارشناس موقعيت باغ را بررسي کردند و من هم براي آزمايش آب وخاک و کارشناسي متحمل هزينه شدم.

وي مي گويد: پس از اين که براي دريافت تسهيلات و يارانه دولت به بانک کشاورزي معرفي شديم به جاي چک و سفته، بانک اسناد باغ را درخواست کرد که آن چه داشتيم را قبول نکردند. ضمن اين که استعلام از منابع طبيعي و ثبت اسناد هم خواستند که تهيه آن ۲ ماه زمان برد و بعد از بهانه تراشي هاي زياد در نهايت بعد از ۶ ماه اعلام شد که ملک شما زير ۵هکتار است و نمي توانيد مشمول يارانه دولت شويد چون اين کمک ها براي اراضي بالاي ۵هکتار است.

وي مي افزايد: آيا مسئولان دولت و وزارت جهادکشاورزي خبر ندارند که در بخش کشاورزي کشور ۷۰درصد خرده مالک هستند و اغلب اراضي هم قولنامه اي است. چرا با بهانه تراشي مانع تحقق برنامه هاي اساسي در حوزه مديريت منابع آب مي شوند. به گفته وي اگر سيستم آبياري قطره اي در اين باغ اجرا شود ۷۰تا۸۰ درصد صرفه جويي در مصرف آب خواهيم داشت و در شرايط بحراني خشکسالي و کم آبي اين بهترين راهکار افزايش بهره وري است.

«آواز دهل شنيدن از دور خوش است»، «کياني» کشاورز ساکن در يکي از دشت هاي بحراني و کم آب جنوب خراسان رضوي هم از سنگ اندازي ها در اجراي پروژه هاي آبياري نوين دل پري دارد و مي گويد: با توجه به اين که قنات قديمي ما در روستاي چاه فاليز بجستان کم آب شده و باغ ها تشنه هستند با آمادگي شرکا ۲ سال قبل درخواست داديم که آبياري قطره اي اجرا شود و پس از پي گيري و نقشه برداري لازم سرانجام سرپرستي بانک کشاورزي استان درخواست ما را تاييد کرد و جهاد کشاورزي هم نقشه و طرح هاي مشاور را براي اجراي طرح در 18.5 هکتار باغ هاي انار و پسته تاييد کرد وقرار شد ۷۵ ميليون تومان تسهيلات پرداخت شود ولي کار که به اين جا رسيد به ما اعلام شد که هزينه برق براي اين پروژه برآورد نشده و شرکت برق هم ۱۰ ميليون تومان مطالبه کرد ولي چون سال هاست مردم گرفتار خشکسالي هستند و شرکاي قنات ما هم درآمدي ندارند قادر به تامين اين مبلغ نيستند و الان ۲ سال است که پروژه را نمي توانيم اجرا کنيم.

«کياني» مي افزايد: شعار و حمايت آقايان در همين حد و اندازه است و متاسفانه شاهد مهاجرت مردم از روستاها هستيم.

يک متقاضي اجراي سيستم آبياري تحت فشار نيز از ضعف نظارت متوليان گلايه مي کند و مي گويد: تقاضاي دريافت تسهيلات براي اجراي پروژه آبياري تحت فشار را به جهاد کشاورزي شهرستان محل سکونتم ارائه کردم و آن ها يک شرکت مهندسي و مشاور را معرفي کردند و قرار شد براي مزرعه من طرح و نقشه اجرايي طرح آبياري تحت فشار را ارائه کنند متاسفانه اين شرکت که از همان کارشناسان جهاد کشاورزي بودند بدون انجام آزمايش آب و خاک از زمين من، يک نقشه و الگوي مزرعه اي ديگر را براي من تاييد و با همان لوله و کارآيي مزرعه ديگر تاييد کرده و در اختيارم قرار دادند در حالي که براي هر زمين بايد به تناسب بافت خاک و نوع منبع آبي تعيين نقشه و انتخاب سيستم و لوله گذاري شود، متاسفانه در روند اجراي پروژه هم نظارت جدي صورت نمي گيرد.

يک نماينده مجلس نيز از استقبال ضعيف کشاورزان از اجراي پروژه هاي آبياري نوين و جذب يارانه هاي دولتي خبر مي دهد و مي گويد: در حالي که در سال هاي گذشته نيز در لايحه بودجه ميزان سهم دولت ۷۰ به ۳۰ تعيين شده بود، به علت عدم تامين ۳۰ درصدي سهم بهره برداران، تسهيلات دولت پرداخت نشد.

عضو کميته آب کميسيون کشاورزي، در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاري کشاورزي ايران گفت: از آنجا که به علت عدم توان مالي کشاورزان و بهره برداران، سهم ۳۰ درصدي آنان در تامين قدر و سهم مشارکت در پروژه هاي آبياري تامين نمي شد، ۷۰ درصد تسهيلات کمکي دولت نيز به تبع آن پرداخت نمي شد.

اقبال محمدي افزود: از آنجا که رديف هاي مالي و اعتباري تسهيلات اجرايي روش هاي نوين آبياري و زهکشي در جداول بودجه برقرار است، بايد شرايطي به وجود آيد که تسهيلات اختصاص يافته از سوي دولت، به موقع در بخش تزريق شود.

وي خاطرنشان کرد: به نظر مي رسد با افزايش سهم ۱۵ درصدي دولت و ارتقاي آن تا سهم ۸۵ درصد، شرايطي فراهم شود که کشاورزان اولويت سرمايه گذاري در بخش آبياري نوين و زهکشي را درک کنند.محمدي با اشاره به فعاليت هاي ترويجي ادامه داد: براي رسيدن به خودکفايي گندم طي سه سال، نهاده هاي کشاورزي، مکانيزاسيون و حتي شخم و بذر به صورت رايگان در اختيار کشاورزان قرار گرفت تا اهميت توجه به اين محصول در اذهان همه بهره برداران به وجود آمد. لذا به نظر مي رسد براي افزايش راندمان آبياري از ۳۰ درصد فعلي بايد دولت نسبت به پرداخت تسهيلات بلاعوض اقدام کند.

92درصد آب کشور در بخش کشاورزي مصرف مي شود و نکته حايز اهميت آن که بهره وري آب هم زير ۴۰درصد است. در شرايط بحراني خشکسالي و کم آبي بهره وري آب براي تامين امنيت غذايي و حفظ اشتغال در بخش کشاورزي ضروري به نظر مي رسد چند سالي است که ساماندهي بهره وري آب و مديريت منابع آبي با اجراي پروژه هاي آبياري نوين در کشور آغاز شده است و هر ساله هم يارانه قابل توجهي از سوي دولت به اجراي اين طرح ها اختصاص مي يابد اما عواملي چون هفت خان رسيدگي به درخواست متقاضيان و سنگ اندازي هاي موجود در دستگاه هاي دولتي مرتبط از يک سو و سواد اندک بهره برداران و خرده مالکي در اين عرصه روند اجراي طرح هاي ترويجي در حوزه آب و خاک را با مشکلاتي مواجه کرده است. به نظر مي رسد بازنگري برنامه هاي متوليان در موضوع مصرف آب کشاورزي و توجيه و حمايت کشاورزان براي نيل به اهداف برنامه هاي دولت بايد جدي گرفته شود.